[832] ‘‘เตตฺติํสติ ติกา’’ติ วุตฺตํ, เต ปน ปญฺจติํสฯ ตถา ‘‘ปุริสมลาทโย อฏฺฐ นวกา’’ติ วุตฺตํ, เต ปน อาฆาตวตฺถุอาทโย นวฯ เย ‘‘ทฺเว อฏฺฐารสกา’’ติอาทิมฺหิ วุตฺตา, เต เอว ‘‘อิติ อตีตานิ ฉตฺติํสา’’ติอาทินา ตโย ฉตฺติํสกา กตาติ อาห ‘‘ฉ อฏฺฐารสกา’’ติ, ทฺวาสฏฺฐิ ปน ทิฏฺฐิคตานิ อญฺญตฺถ วุตฺตภาเวเนว อิธ นิกฺขิตฺตานีติ น คหิตานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ

เอกกมาติกาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(1.) เอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[843-844] อตฺถิ ปฏิจฺจํ นามาติ ยถา ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ นิสฺสยาทิปจฺจยภาเวน ปฏิจฺจาติ วุตฺตํ, น ตถา อิธ ขตฺติยาทิชาตีนํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานํ นิสฺสยาทิปจฺจยตฺตสฺส อภาวาฯ เยสุ ปน ขนฺเธสุ สนฺเตสุ ขตฺติยาทิสมฺมุติ โหติ, เตสํ อพฺโพจฺฉินฺนตาว ขตฺติยาทิชาติยา อตฺถิตา, สา อิธ ปฏิจฺจ-สทฺเทน วิภาวิตาติ อตฺโถฯ เอกิสฺสา เสณิยาติ อสมฺภินฺนายาติ อตฺโถฯ

ปญฺหวิสฺสชฺชนาทิกิริยาสุ ปุรโต กรณํ ปุเรกฺขาโรฯ นิกฺเขปราสีติ นิธานราสิฯ ปตฺถฏากิตฺติโนติ วิตฺถิณฺณากิตฺติโนฯ รตฺตญฺญุมโทติ ปุราณญฺญุตามโทติ วทนฺติฯ จิรรตฺติชาเตน, จิรรตฺติปพฺพชิเตน วา ชานิตพฺพสฺส, รตฺตีนเมว วา ชานนมโทฯ อุปฏฺฐาปกมาโนติ อาณากรณมาโนฯ อาณากรณญฺหิ วิจารณํ อิธ ‘‘ยโส’’ติ วุตฺตนฺติฯ ปริมณฺฑลตฺตภาวนิสฺสิโต มาโน ปริณาหมโทฯ สรีรสมฺปตฺติปาริปูริยา มโท ปาริปูริมโทฯ

[845] วตฺถุนา วินาปิ วตฺตพฺพตาย อวตฺถุกํ, น วตฺถุโน อภาวาฯ

[846] จิตฺตสฺส โวสฺสชฺชนนฺติ จิตฺตสฺส สติโต มุจฺจนํ, กายทุจฺจริตาทีสุ ปกฺขนฺทนํ วา โวสฺสคฺโคฯ

ปติฏฺฐาภาโวติ กุสลกรเณ อฏฺฐานํ, อนุฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ ปมาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส กายทุจฺจริเต จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค ปาณาติปาเต มิจฺฉาทิฏฺฐิยํ โกเธ อุปนาเหติ เอวมาทิโก ปริยาโย อปริยนฺโต, ตทตฺถตปฺปริยายปฺปกาสโก โวสฺสคฺคนิสฺสคฺคาทิโก พฺยญฺชนปริยาโย จาติ สพฺพํ ตํ สงฺขิปิตฺวา เอวรูโปติ อิทํ อาการนิทสฺสนํ สพฺพปริยายสฺส วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา กตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริยนฺตาภาวโต’’ติฯ วิสฺสฏฺฐากาโรติ สติยา ปจฺจนีกภูเต จตฺตาโร ขนฺเธ ทสฺเสติฯ

[847] จิตฺตสฺส ถทฺธตา ตถาปวตฺตจิตฺตเมวาติ วทนฺติ, มานวิเสโส วา ทฏฺฐพฺโพฯ อุปสงฺกมเน วนฺทิตพฺพํ โหตีติ ปริยนฺเตเนว จรติฯ

[848] ‘‘อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาวุโส, ตฺวํ อาปนฺโนสี’’ติอาทินา เตน วุตฺตํ ตสฺเสว อุปริ ขิปนวเสน ‘‘ปฏิปฺผริตฺวา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘ตสฺมิํ นาม ทลิทฺเท, อกุสเล วา อิทํ กโรนฺเต อหํ กสฺมา น กโรมี’’ติ เอวํ อิธ ปฏิปฺผรณํ ยุตฺตํฯ กรณสฺส อุตฺตรกิริยา กรณุตฺตริยํฯ อกุสลปกฺโข เอสาติ สารมฺโภติ อธิปฺปาโยฯ

[849] อติจฺจ อิจฺฉตีติ อติจฺจิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว อติจฺจิจฺฉตาติ วตฺตพฺเพ จฺจิ-การโลปํ กตฺวา ‘‘อติจฺฉตา’’ติ วุตฺตํฯ อตฺริจฺฉตาติ จ สา เอว วุจฺจตีติฯ ตตฺราปิ เนรุตฺติกวิธาเนน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ยถาลทฺธํ วา อติกฺกมิตฺวา อตฺร อตฺร อิจฺฉนํ อตฺริจฺฉตา, สา เอว ร-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘อติจฺฉตา’’ติ วุตฺตาฯ

อตฺริจฺฉนฺติ อติจฺฉํ, อตฺร วา อิจฺฉนฺโตฯ เกน? อติโลเภน อติโลภมิจฺฉาสงฺขาเตน อติโลภมเทน จฯ อตฺตโน หิตํ อตฺตาติ วุตฺตํฯ หายติ ชีรติ, อาทิณฺโณ วา อตฺตา, ปตฺโต วา อตฺตา, นํ ชีรติ จนฺทกินฺนริํ ปตฺถยิตฺวา อสิตาภูเทวิยา วิหีโน วิยฯ

อิจฺฉาหตสฺสาติ อิจฺฉาย อุปทฺทุตสฺส, มุทฺทิตสฺส วาฯ

อติหีฬยาโนติ อวมญฺญมาโนฯ มลกนฺติ เอวํนามกํ ชนปทํ, อพฺโภกาสํ วาฯ โกทณฺฑเกนาติ กุทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑเกนฯ คทฺทุเลนาติ จ วทนฺติฯ รุหิรมกฺขิตงฺโคติ รุหิรสินฺนคตฺโตฯ

[850] ชานนฺตสฺเสว ภิยฺโย ภิยฺโย โจเทนฺโต วิย สมฺภาเวตุกาโม โหติฯ ปจฺจเยติ อุปาทานาทิปจฺจเยฯ

[851] เย ปติรูเปน วญฺเจนฺติ, เต คณฺฐิกา, ทุราจาเรน วา คณฺฐิภูตาฯ คณฺฐิกปุตฺตา นาม คณฺฐิกา เอว โหนฺติ, เตน สทฺธิวิหาริกา คณฺฐิกภาเวน ‘‘เถโร…เป.… ทีฆจงฺกเม วิหรตี’’ติ วทนฺติฯ

วฏฺฏติ ภนฺเตติ อยมฺปิ เอโก ปกาโร, ลาภินา เอว ปน สกฺกา ญาตุนฺติ อตฺตโน สมาปตฺติลาภิตํ สูเจตีติ อตฺโถฯ ปญฺจตฺตยํ นาม อุปริปณฺณาสเก ทุติยสุตฺตํ (ม. นิ. 3.21 อาทโย)ฯ ตสฺส คมฺภีรตฺตา วทติ ‘‘ปญฺจตฺตยํ โอโลเกนฺตสฺสา’’ติฯ

[852] สิงฺคนฺติ สิงฺคารํฯ ตญฺหิ กุสลสฺส วิชฺฌนโต สมาเสวิตตาย สีเส ปริกฺขตํ สุนิขตํ วิสาณํ วิย, ถิรตฺตา จ สิงฺคํ วิยาติ สิงฺคํ, ตํ ปนตฺถโต ราโคฯ

[853] เตมนกรณตฺเถ ตินฺติณ-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ขียนนฺติ จ เยน โลเภน ปรํ มมนฺติ วทนฺตํ ขียติ, โส วุตฺโตฯ ขียนํ ภณฺฑนนฺติ จ วทนฺติฯ ตินฺติณนฺติ วา โลลุปฺปมิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ สญฺญา-สทฺโท หิ เอโส โลลุปฺปวาจโกติฯ

[854] อูรุปฺปมาณาปีติ เอเตน มหนฺตฆนภาเวน อปูติตํ ทสฺเสติฯ อถวาติอาทินา จีวรมณฺฑนาทีนํ วิเสสนานิ ‘‘อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา’’ติอาทีนีติ ทสฺเสติฯ จีวเรน หิ มณฺฑนา จีวรมณฺฑนา, จีวรสฺส วา มณฺฑนา จีวรมณฺฑนา, เอวํ ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา จาติ อธิปฺปาโยฯ อูนฏฺฐานปูรณํ ฉวิราคสุสณฺฐานาทิกรณญฺจ จีวราทีสุ กาเย จ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ ตทหุชาตทารโก วิย โหตีติ ทารกจาปลฺยํ น มุญฺจตีติ อตฺโถฯ

[855] สทิสา อนุรูปา ภตฺติ สภาโค, น สภาโค อสภาโค, มานถทฺธตา, วิโรโธ วาฯ เตนสฺส มาตาทีสุ วตฺตนํ อสภาควุตฺติตาฯ เอวํวิธานํ มานาธิกานํ อกุสลานมิทํ นามํฯ

[856] ปริตสฺสิตาติ สงฺกมฺปนา, อุกฺกณฺฐิตสฺส วา ตสฺส ตสฺส ตณฺหายนาฯ

[857] กุสลกรเณ กายสฺส อวิปฺผาริกตา ลีนตา ชาติอาลสฺยํ, น โรคอุตุโภชนาทีหิ กายเคลญฺญํ ตนฺที นาม, อถ โข ปกติอาลสฺยนฺติ อตฺโถฯ กายาลสิยนฺติ นามกายสฺส อาลสิยํ, ตเทว รูปกายสฺสาปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[858] อจฺจสนาทีหิ อุปฺปนฺนธาตุกฺโขภนิมิตฺตํ อาลสิยํ วิชมฺภิตาฯ

[859] ภตฺตนิมิตฺเตน อุปฺปนฺนํ อาลสฺยํ ภตฺตสมฺมโทฯ

[860] อิเมหิ ปนาติ จิตฺตสฺส อกลฺยตาทีหิฯ สพฺพตฺถ กิเลสวเสนาติ ถินมิทฺธการณานํ ราคาทีนํ วเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[861] สมฺมาอาชีวโต อเปโต กโตติ อปกโตฯ โส อาชีวุปทฺทเวน อุปทฺทุโตติ กตฺวา อาห ‘‘อุปทฺทุตสฺสาติ อตฺโถ’’ติฯ

ติวิธมฺปิ ตํ ตตฺถ อาคตํ ตสฺส นิสฺสยภูตาย อิมาย ปาฬิยา ทสฺเสตุนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปาปณิกานีติ อาปณโต ฉฑฺฑิตานิฯ นนฺตกานีติ อนฺตรหิตานิ, จีรานิ วาฯ คิลานสฺส ปจฺจยภูตา เภสชฺชสงฺขาตา ชีวิตปริกฺขารา คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราฯ ปูติมุตฺตนฺติ ปุราณสฺส อปุราณสฺส จ สพฺพสฺส โคมุตฺตสฺเสตํ นามํฯ ปูติภาเวน ฉฑฺฑิโตสธนฺติปิ เกจิฯ

อคพฺภิกา เอกทฺวารา ทีฆสาลา กิร อุทฺทณฺโฑฯ กุจฺฉิตรชภูตาย ปาปิจฺฉตาย นิรตฺถกกายวจีวิปฺผนฺทนิคฺคหณํ โกรชํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ โกรชิโก, อติวิย โกรชิโก โกรชิกโกรชิโกฯ อติปริสงฺกิโตติ เกจิฯ มุขสมฺภาวิโตติ โกรชิกโกรชิกาทิภาเวน ปวตฺตวจเนหิ อตฺตโน มุขมตฺเตน อญฺเญหิ สมฺภาวิโตฯ โส เอวรูโป เอวรูปตาย เอว อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา ‘‘อยํ สมโณ’’ติอาทิํ กเถติฯ

ปณิธายาติ ‘‘อรหาติ มํ ชานนฺตู’’ติ จิตฺตํ ฐเปตฺวา, ปตฺเถตฺวา วาฯ อาปาถกชฺฌายีติ มนุสฺสานํ อาปาถฏฺฐาเน สมาธิํ สมาปนฺโน วิย นิสีทนฺโต อาปาถเก ชนสฺส ปากฏฏฺฐาเน ฌายีฯ

อญฺญํ วิย กตฺวา อตฺตโน สมีเป ภณนํ สามนฺตชปฺปิตํฯ อาการสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวา ‘‘อฐปนา’’ติ วุตฺตํฯ กุหนํ กุโห, ตสฺส อยนา ปวตฺติ กุหายนา, กุหสฺส วา ปุคฺคลสฺส อยนา คติกิริยา กุหายนาฯ

[862] ปุฏฺฐสฺสาติ ‘‘โก ติสฺโส, โก ราชปูชิโต’’ติ ปุฏฺฐสฺสฯ นหนาติ พนฺธนา ปริเวฐนาฯ

[863] นิมิตฺเตน จรนฺโต ชีวนฺโต นิมิตฺตการโก เนมิตฺติโก, ตสฺส ภาโว เนมิตฺติกตาฯ อตฺตโน อิจฺฉาย ปกาสนํ โอภาโสฯ โก ปน โสติ? ‘‘อชฺช ภิกฺขูนํ ปจฺจยา ทุลฺลภา ชาตา’’ติอาทิกา ปจฺจยปฏิสํยุตฺตกถาฯ อิจฺฉิตวตฺถุสฺส สมีเป กถนํ สามนฺตชปฺปาฯ

[864] พหิ ฉฑฺฑนํ อุกฺเขปนาฯ ปรปิฏฺฐิมํสขาทนสีโล ปรปิฏฺฐิมํสิโก, ตสฺส ภาโว ปรปิฏฺฐิมํสิกตาฯ

[865] นิกตฺตุํ อปฺเปน ลาเภน พหุกํ วญฺเจตฺวา คเหตุํ อิจฺฉนํ นิชิคีสนํ, ตสฺส ภาโว นิชิคีสนตาฯ ตสฺเสว อิจฺฉนสฺส ปวตฺติอากาโร, ตํสหชาตํ วา คเวสนกมฺมํฯ

[866] วณฺณสมฺปนฺนํ โปกฺขรํ วณฺณโปกฺขรนฺติ อุตฺตรปทโลโป ปุพฺพปทสฺส ทฏฺฐพฺโพ, วณฺณปาริปูรี วา วณฺณโปกฺขรตาฯ ‘‘อตฺถชาปิกา’’ติ เอตฺถ วิย ชป-สทฺโท อุปฺปตฺติวาจโกติ อาห ‘‘ปวตฺเตตี’’ติฯ

[867] เสยฺยสทิสมานา อุนฺนติวเสน ปวตฺตาติ อุภยตฺถาปิ ‘‘มานํ ชปฺเปตี’’ติ วุตฺตํฯ

[868] หีนมาโน ปน โอนติวเสน ปวตฺติโต เกวเลน มานสทฺเทน นิทฺเทสํ นารหตีติ ตํนิทฺเทเส ‘‘โอมานํ ชปฺเปตี’’ติ (วิภ. 874) วุตฺตํฯ

[872] ราชโภเคน รฏฺฐภุญฺชนโก ราชนิสฺสิโต รฏฺฐิโยฯ

[879] ปุคฺคลํ อนามสิตฺวาติ ยถา เสยฺยสฺส เสยฺยมานาทินิทฺเทเสสุ ‘‘ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหตี’’ติ เสยฺยาทิปุคฺคโล มานุปฺปาทโก อามฏฺโฐ, เอวเมตสฺส เสยฺยมานภาเวปิ มานุปฺปาทกปุคฺคลวิเสสํ อนามสิตฺวา ‘‘ปเร อติมญฺญติ’’จฺเจว วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ปเร อติกฺกมิตฺวา มญฺญนญฺหิ ยสฺส กสฺสจิ อติมาโนติฯ

[880] ปุริมมานสฺส อุปริมาโน มานาติมาโน, อติ-สทฺโท อุปริ-สทฺทสฺส อตฺถํ วทตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปุริมมานํ วา อติกฺกนฺโต มาโน มานาติมาโนฯ

[881] ปกฺขิชาตีสุ วายโส อนฺโต ลามโกติ กตฺวา ‘‘กากชาติ วิยา’’ติ วุตฺตํฯ

[882] เถโร กิร โทสจริโต อโหสิ, ตสฺมา อาทิโตว ‘‘ตุมฺเห อขีณาสวา’’ติ อวตฺวา อุปาเยน กเถสีติ วทนฺติ, โทสจริตตฺตา วา ขิปฺปํ ตติยปทวาเร วิราคํ อุปฺปาเทสีติ อธิปฺปาโยฯ

[883] มานํ อนุคตจฺฉนฺโทติ มานสมฺปยุตฺตฉนฺโท, มานสภาวํ อนุคโต มานจฺฉนฺโท วาฯ

[884] ‘‘วิลมฺพน’’นฺติ จ อิตฺถิปุริสสมฺมานนาทิกิริยาทิวิลมฺพนปฏิสํยุตฺตํ กตฺตพฺพํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ยุตฺตมุตฺตสิลิฏฺฐํ ปฏิภานํ วิลมฺพนปฏิภานํฯ

[887] อมรวาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อตฺตโน อมรณตฺถาย เทวภาวตฺถาย วา วิตกฺโก อมรวิตกฺโกฯ

[888] ปเรสุ อนุทฺทยา ราควเสน อนุทฺทยกรณํ เอตสฺสาติ ปรานุทฺทโย, ตสฺส ภาโว ปรานุทฺทยตา, ปเรสุ วา อนุทฺทยสฺเสว สหนนฺทิตาทิกสฺส ภาโว ปรานุทฺทยตา, ตาทิโส ราโคฯ ตตฺถาติ ปรานุทฺทยตาย สํสฏฺฐวิหาเรน ทสฺสิตายาติ อตฺโถ ยุชฺชติฯ

[890] อนวญฺญตฺติํ ปตฺเถนฺโต อนวญฺญตฺตตฺถเมว กามคุเณ จ ปตฺเถตีติ อาห ‘‘ปญฺจกาม…เป.… นิสฺสิโต หุตฺวา’’ติฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(2.) ทุกนิทฺเทสวณฺณนา